Sıra gözləməmə mədəniyyəti – Tələsməklə tərbiyəni əzmək

Sıra gözləmək – bu, çox sadə bir anlayış kimi görünə bilər. Sadəcə bir neçə dəqiqə dayanmaq, başqasının haqqına girməmək, qaydaya riayət etmək. Amma bu davranışın arxasında elə böyük bir mədəniyyət dayanır ki, bəzən biz onun dəyərini belə dərk etmirik. Cəmiyyət olaraq bəlkə də ən çox ehtiyac duyduğumuz keyfiyyətlərdən biri məhz budur: başqasının haqqına hörmət etmək.

Bugünkü yazımı elə bu mövzuya – sıra gözləməmə, növbə tanımama probleminə həsr edirəm. Çünki bu, elə bir mövzudur ki, hər birimizin həyatına birbaşa toxunur. Marketdə, aptekdə, bankda, həkim qəbulunda, dayanacaqda – harada olursa olsun, biz bu problemin içindəyik.

Yaxın günlərdə marketdə belə bir vəziyyətlə qarşılaşdım. Kassada növbə gözləyirdim, qarşıma yaşlı bir kişi yaxınlaşdı və “tez bir şey alıb çıxacağam, qoy keçim” dedi. Nəzakətlə izah etməyə çalışdım ki, hamımız növbədəyik, sizdən öncə gəlmişik. Adam bir az narazı qalsa da, çəkildi. Ardınca başqa biri yaxınlaşdı – bu dəfə gənc bir xanım. O isə heç icazə belə istəmədi, sadəcə aradan keçib öndə dayandı. Deyəsən onun tələsiyi hamımızdan vacib idi.

Bu, bəlkə də hər gün baş verən hadisədir. Amma bu qədər adi hala çevrilməsi, cəmiyyətin bundan narahat olmaması daha böyük bir problemdir. İnsanlar artıq qayda tanımamağı norma kimi qəbul edir. Sanki kim daha tez irəli keçirsə, o daha ağıllıdır. Halbuki bu “ağıllılıq” deyil, bu açıq şəkildə mədəniyyətsizlikdir.

Sıra gözləmək təkcə texniki bir məsələ deyil. Bu, qarşıdakı insana dəyər verməkdir. Bu, səbr göstərmək, bərabərlik prinsipinə riayət etməkdir. Əgər mənə verilmiş vaxt varsa, mən bunu başqasının haqqına girərək uzatmamalıyam. Eyni zamanda, başqasının haqqını pozaraq özümə “zaman qazanmaq” etik deyil.

Bəzən insanlar öz davranışlarını haqlı çıxarmağa çalışırlar. “Mən yaşlıyam”, “uşağım evdə ağlayır”, “əməliyyata tələsirəm”, “iki şey alacağam” və s. Bu bəhanələr bəlkə doğrudur, bəlkə də deyil. Amma bu o demək deyil ki, başqalarının tələskənliyi və ehtiyacı yoxdur. Hamının bir səbəbi var, hamı nəyəsə görə ora gəlib. Kiminsə dərdi böyük ola bilər, amma bu heç vaxt başqasının hüququnu tapdalamaq üçün bəhanəyə çevrilməməlidir.

Sıra gözləməmək – təkcə şəxsi problem deyil. Bu, cəmiyyətin bütövlükdə tərbiyə, mədəniyyət və hüquq şüurunun göstəricisidir. Əgər bir yerdə qaydaya əməl olunmursa, demək ki, orada ədalət də zəifləyir, hörmət də. Cəmiyyətin bir-birinə qarşı münasibəti pozulur. İnsanlar arasında gərginlik artır. Bu gərginlik bəzən sözlə, bəzən baxışla, bəzən də dava-dalaşla nəticələnir.

Baxın, bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə bu problem yoxdur. Çünki orada qayda sadəcə qanunla deyil, eyni zamanda cəmiyyətin içindən gələn ehtiyacla qorunur. İnsanlar bilirlər ki, qaydaya riayət etmədikdə cəza ilə qarşılaşacaqlar, amma daha önəmlisi – insanlar belə halları ayıb sayırlar. Bir adam növbəni pozarsa, ona sadəcə gözlə yox, sözlə də irad bildirilir. Bu, cəmiyyətin sağlamlığının göstəricisidir.

Bəs bizdə necə? Bəzən elə hallar olur ki, kimsə irad bildirəndə, sıranı pozan adam utanmaq əvəzinə hədə-qorxu gəlir. “Sən kimsən?”, “Sənin nəyinə lazımdır?” kimi cavablar eşidirik. Halbuki bu davranışa qarşı çıxmaq hər birimizin vətəndaşlıq və insani borcudur.

Bu problemlə bağlı sosial təbəqə fərqləri də diqqətdən qaçmamalıdır. Bəzən vəzifəli şəxslər, ya da özünü “xüsusi” sayan insanlar növbə gözləməyi özlərinə yaraşdırmır. Onların tanışları, sürücüləri, köməkçiləri qabağa keçir, yer “tutur”, ya da gizli şəkildə “qapı arxası razılaşma” olur. Bu da insanlar arasında güvəni zədələyir. Adi vətəndaş görür ki, bəziləri heç bir qaydaya tabe deyil və bu da sosial bərabərsizliyin açıq nümunəsidir.

Həll yolları varmı? Əlbəttə var. Amma bu yolların işə yaraması üçün həm cəmiyyətin özü, həm də dövlət qurumları birlikdə çalışmalıdır.

Birincisi, maarifləndirmə işləri artırılmalıdır. Medianın, sosial şəbəkələrin gücündən istifadə olunaraq sıraya durmaq mədəniyyəti təbliğ edilməlidir. Uşaqlara məktəbdən öyrədilməli, böyüklərə isə xatırladılmalıdır.

İkincisi, texnoloji imkanlar genişləndirilməlidir. Elektron növbə sistemləri, biletli keçidlər, vaxtla tənzimlənən çağırış sistemləri daha çox yerdə tətbiq olunmalıdır. İnsan faktoru azaldıqca, qaydasızlıq da azalır.

Üçüncüsü və ən önəmlisi – insanların susqunluqdan çıxmasıdır. Növbəni pozanlara qarşı mədəni şəkildə irad bildirilməlidir. Qaydaya əməl edən insan cəsur olmalı, öz haqqını tələb etməlidir. Çünki haqq səsini çıxarmadıqda susur, susduqda isə əzilir.

Bu yazını yazarkən bir şeyi daha yaxşı anladım: cəmiyyət dəyişmək üçün böyük inqilablara yox, kiçik, amma davamlı davranış dəyişikliklərinə ehtiyac duyur. Bəlkə də bir gün birinin qarşısını kəsib “növbə var” deməyimiz o insanın gələcəkdə yüzlərlə insana hörmət etməsinə səbəb olacaq.

Unutmayaq, qaydaya əməl etmək zəiflik deyil. Əsl güc – başqasının haqqına toxunmadan, öz haqqını sakit və ləyaqətlə qorumaqdadır. Sözüm var: tələsməklə tərbiyəni əzməyək. Sıra gözləmək – bir davranış yox, bir şəxsiyyət göstəricisidir.

Bu məqalə "Sözüm var" layihəsi çərçivəsində İzzət Qurbanov imzası ilə hazırlanmışdır.