Telekanallar niyə bu gündədir? - İzzət Qurbanov yazır...

Uşaqlıqda televiziya bizim üçün bir pəncərə idi — dünyaya, həyata, informasiyaya. O zamanlar bir kanalda baxdığımız veriliş bir ailənin bütün gecəsini bir yerə toplaya bilirdi. Amma bu gün? Televiziya evdə varsa da, açıq olan ekranlar artıq divara baxır — gözlər telefondadır.

Azərbaycanda televiziya efirinin ən çox izlənən saatlarında Xoşqədəm, Lale və Zaur adlarını eşidirik. Bəli, bu simalar artıq brendə çevrilib. Amma sual budur: onlar nəyi təmsil edir?

Xoşqədəm Hidayətqızı hər gün ekran qarşısına çıxır və cinayət, itkin düşmə, ailə dramları ilə tamaşaçının duyğularını sarsıdır. Əslində bu sahə — jurnalist araşdırması, sosial yardım, hüquq müdafiəsi — çox həssas və cəmiyyət üçün vacib sahədir. Amma efirdə bu, daha çox reytinqli melodram kimi təqdim olunur. Ailələrin faciələri efirdə dramatik montajlarla “proqram kontenti” olur. İnsan taleləri üzərində qurulan reytinq, əslində bizə yoxsulluğun, təhsilsizliyin və ümidsizliyin ekran versiyasıdır.

Lale və Zaurun verilişləri isə çox zaman eyni qonaqlar, eyni mövzular və eyni zarafatlarla təkrar-təkrar təqdim olunur. Hər mövsüm eyni səhnə: bir müğənni inciyir, biri küsür, biri efirdə barışır. Tamaşaçı bir müddət sonra düşünməyə başlayır: biz bu proqramlara baxırıq, yoxsa onlar bizə baxır?

Bu tip verilişlər bir zamanlar “əyləncədir” deyə bağışlanırdı. İndi isə tənbəl düşüncənin, sürətli kontentin və bəsit zövqün tərbiyəçisi kimi işləyir. Ən pisi odur ki, bu proqramlar gənclərə nə öyrədir? Qonaq olmaq üçün qalmaqallı olmaq yetərlidir. Tanınmaq üçün sənət yox, səhnə lazım deyil — sadəcə səsin çox çıxsın.

Telekanallar niyə bu gündədir? Sual açıqdır, cavablar çoxdur. Biri sistemdə, biri cəmiyyətdə, biri isə elə telekanalların özündə gizlidir. Amma əsas səbəb: tənbəllik, təkrarçılıq və reytinq xatirinə məntiqsiz kontentdir.

📺 Veriliş bolluğu, məzmun yoxluğu
Azərbaycanda telekanallar formal olaraq rəqabətdədir, amma bu rəqabət kimin daha çox “hay-küy salacağına” görə gedir. Gündəlik efirdə aparıcıların bir-birini tamamlamayan dialoqları, sosial şəbəkələrdən oğurlanmış xəbərlərlə dolu "xəbər proqramları", və gülüş doğurmaq üçün hazırlanmış, amma əksinə narahatlıq yaradan “yumor şoular” var.

Yaradıcılıq yox səviyyəsindədir. Ssenarilər təkrar, müsahibələr quru, tok-şoular isə tək bir frazaya köklənib: “Sən düz danışırsan, yoxsa mən?”

Aparıcılıq deyil, oxuyuculuq
Bir zamanlar televiziyada aparıcı deyəndə fəlsəfəsi, sözünün çəkisi, nitq mədəniyyəti olan insanlar ağla gəlirdi. İndi isə çox vaxt efirdə gördüyümüz simalar Google Translate-in tərcümə etdiyi sualları oxuyurmuş kimi danışır. Aparıcılıq vizual makiyaj və mikrofona yaxın dayanmaqdan ibarət olub.

Aparıcı ilə “qonaq” arasında keyfiyyətli dialoq yoxa çıxıb. Əvəzində tamaşaçı görür: boş sual, gülməli cavab, təqlid edilmiş jest və sonra süni gülüş.

Azadlıq yox, tənzimlənmiş mövzular
Təəssüf ki, bəzi kanallar təhlükəsiz zonadan kənara çıxmamaq üçün məzmunu bilərəkdən dar çərçivədə saxlayır. Cəmiyyətin real problemləri — işsizlik, korrupsiya, təhsil böhranı, gənclərin sosial həyatı, ailə dəyərlərindəki dəyişikliklər — efirdə yoxdur. Bunun əvəzinə: 25 dəfə boşanmış müğənni, sosial şəbəkədə özünü rüsvay edən “tanınmış”, və heç nə demədən 15 dəqiqə efir alan adamlar efir qəhrəmanına çevrilir.

Bəs xalq niyə baxır? Baxırmı?
Sualın cavabı acıdır: xalq artıq televiziya kanallarına baxmır, baxırsa da, vərdişdən və ya “onsuz da başqa şey yoxdur” düşüncəsiylə. Əslində reytinq ölçüləri belə düzgün deyil — çünki tamaşaçının ürəyini ölçən cihaz hələ ixtira olunmayıb.

Gənclik kontenti YouTube-da, serialları Netflix-də, xəbəri Telegram kanallarında izləyir. Televiziya isə yaşlı nəslin “köhnə adət”inə çevrilib.

Nə etməli?
Tamaşaçıya hörmət: İnsanların vaxtını almaq yox, ona dəyər vermək lazımdır.

Yaradıcılığa sərmayə: Təkcə texniki avadanlıqla yox, beyinlə efir qurulmalıdır.

Gənclərin potensialı: Təzə nəsil kontent yarada bilir. Onlara meydan verilməlidir.

Cəsarətli verilişlər: Əsas problemlərdən qorxmadan danışan proqramlar yaradılmalıdır.

Keyfiyyətli aparıcılar: Ekran təcrübə meydanı yox, məsuliyyətli tribuna olmalıdır.

Və ən acı reallıq: əvvəllər efirlərə gözəl sənətkarlar, dəyərli incəsənət adamları dəvət edilərdi. Onların söylədiyi bir fikir, bir musiqi parçacığı, bir xatirə — tamaşaçının zövqünü, ruhunu qidalandırırdı. İndi isə... efirə çıxmaq üçün savadlı olmaq deyil, sadəcə pulun olması kifayətdir. İfa edə bilməyən oxuyur, düşünə bilməyən danışır, tanınmayanlar ekran qəhrəmanına çevrilir. Çünki artıq dəyər yox, görüntü əsasdır.

📣 Sonda bir çağırış:

Əgər biz bu gün efirdə təkrar, keyfiyyətsizlik və süni dram görürüksə, gələcək nəsil ya bu televiziya ilə yox olacaq, ya da bu televiziya olmadan inkişaf edəcək.

Tamaşaçı dəyişib. Televiziya da dəyişməlidir. Yoxsa divarda parlayan o qara ekranlar artıq bizim deyil, boşluğun aynasıdır.

İzzət Qurbanov
“Sözüm var” layihəsi üçün yazdı.