Köhnə incəsənət, köhnə filmlər – İndi isə nə baş verir?

Köhnə filmlərimizin səsi gələndə adam istər-istəməz dayanır. Bir az susur. Bir az xatırlayır.
Əhməd haradadır? Bəxtiyar niyə oxuyur? Dərviş niyə “təyinatıma getmirəm” deyir?
Çünki bu filmlərdə təkcə ssenari yox idi – ruh vardı, söz vardı, sənət vardı.

Köhnə incəsənət bizə təkcə mədəniyyət göstərmirdi – insan yetişdirirdi. O filmlər insanı ekrana mıxlayırdı, çünki oradakı dialoq, hərəkət, hətta baxış belə həyatdan idi. Heç kim süni gülmürdü, heç kim rol oynamırdı – hiss edirdi.

Baxın bir: “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan”, “Bəxtiyar”, “Dərviş Parisi partladır”, “Yol əhvalatı”, “Qayınana”, “Bəyin oğurlanması”... Bunlar sadəcə komediya yox, mədəniyyət dərsi idi. Kadrlar sadə idi, texnika zəif idi, amma mövzu dərindi. Hər filmdə bir ismarıc, bir tərbiyə, bir həyat dərsi vardı.

Çünki bu filmləri sənətkarlar çəkirdi. O insanlar kamera arxasında maaş düşünmürdü, xatirə qoymaq istəyirdilər. Ona görə də baxdığımız filmlər ömrə hopurdu. Hər kəs seyr edirdi, amma həm də daxilində bir hissə götürürdü.

Bəs indi necə?

İndi kino sənətindən çox – kontent istehsalı var. Film yox, vaxt doldurmaq üçün kadr ardıcıllığı. Çünki çox film çəkilir, amma nə yaddaqalan kadr var, nə də fikrə dəyən söz. Müasir Azərbaycan filmlərinin əksəriyyəti:

ya gülmək üçün zorla çəkilmişdi,

ya da dramatik görünmək üçün saxta göz yaşı ilə.

Əvvəl filmlərdə xalq vardı, indi isə forma. Hər şey parlaq, amma məzmun yox. Geyim var, amma obraz yox. Kamera hərəkət edir, amma hekayə yerində sayır.

Əvvəl bir aktyorun susması, bir dəfə başını çevirməsi kifayət idi ki, bütün zal anlayışla nəfəsini saxlasın. İndi isə 30 dəqiqəlik dialoqlar var, amma nə dediklərini heç kim anlamır – çünki söz yox, sadəcə səs var.

İndi filmlərdə üç əsas problem var:

1. Ssenari yox səviyyəsindədir.
Bir neçə mövzu ətrafında fırlanır: sevirəm, ayrıldım, döndüm, getdim. Cəmiyyətin problemləri, psixoloji çətinliklər, iqtisadi ziddiyyətlər, əxlaq məsələləri – heç biri filmlərdə yoxdur. Real həyat yox, şou həyatı göstərilir.

2. Aktyorlar seçimlə yox, münasibətlə gəlir.
Əvvəl bir obraz üçün 20 nəfər seçimə girərdi. İndi isə dost-tanış prinsipi ilə “rol bölünür”. Rolun içi boş olduğu üçün onu kim ifa edir – fərq etmir.

3. Texniki imkanlar var, amma istedad yoxdur.
Kamera, dron, rəng, effekt – hər şey yerindədir. Amma rejissorun demək istədiyi söz yoxdur. Film niyə çəkilib? Tamaşaçıya nə deyir? Bilinmir.

Bəs biz niyə bu qədər geri düşdük?

Çünki sənət artıq sənətkarın əlində deyil. Sponsor nə istəyir, o çəkilir.
Ssenaristlər azad deyil, aktyorlar təzyiq altında, rejissorlar reytinq qorxusundadır. Film sənəti “layihə” adı ilə aparılır. Halbuki film layihə deyil, yadigar olmalıdır.

Əvvəl bir film illərlə danışılırdı. İndi bir film çəkilir, üç gün sonra unudulur. Niyə? Çünki filmin yaddaşda yeri yoxdur. Qəlbə toxunmayan heç bir iş qalmır.

Sözüm var:
Azərbaycan incəsənəti bir vaxtlar xalqın aynası idi.
İndi isə o güzgü tozludur, çünki biz mədəniyyətə yox, sadəcə görüntüyə yatırım edirik.

Əgər bu gediş belə davam etsə, gələcək nəsil bizə baxıb “bunlar niyə çəkilib?” deyəcək. Biz isə baxıb “o vaxt belə dəbdə idi” deyəcəyik.

Halbuki sənət dəbdən yox, dəyərdən yaranmalıdır.

Gəlin o köhnə filmləri yalnız nostalji kimi deyil, dəyər ölçüsü kimi baxaq. Və özümüzə sual verək: “İndi çəkilən filmlərdə hansı duyğunu, hansı həyatı, hansı fikri gördük?”

Əgər cavab yoxdursa, deməli – film yoxdur.

(İzzət Qurbanov – “Sözüm var” layihəsi üçün)