Ekran arxasında itib gedən nəsil

Sözüm var – İzzət Qurbanov

Bugünün gəncliyi barəsində danışarkən bir məsələ gözümüzdən yayınmamalıdır: artan texnologiya imkanları, genişlənən internet sərhədləri, sosial şəbəkələrin gündəlik həyatın bir parçasına çevrilməsi... Bəli, bunlar müasir dünyanın reallıqlarıdır. Amma sual budur: bu texnologiya bolluğunun içində gəncliyimiz nə qədər dəyərli olanı – yəni kitabı, düşüncəni, təhlili, dərinliyi qoruyub saxlaya bilir?

Məsələn, mən bu günlərdə "Stalinin son günləri" adlı kitabı oxuyuram. Həm tarixi faktlar, həm də insan xarakterlərinin təsviri baxımından olduqca maraqlıdır. Bununla yanaşı, oxuduğum digər kitab *"Osmanlı sultanları"*dır. Hər iki əsər tarixi şəxsiyyətlər vasitəsilə bizi keçmişə aparır, düşünməyə, müqayisə etməyə, nəticə çıxarmağa sövq edir. Kitabın gücü də buradadır: o, sadəcə məlumat vermir, səni öz içindəki suallarla baş-başa buraxır.  

Təəssüflə deməliyik ki, bu gün ətrafımıza boylandıqda əlimizdə telefon, gözümüzdə ekran, zehnimizdə isə səthi, keçici, sürətli informasiyalarla yüklənmiş bir nəsillə qarşılaşırıq. Kitab oxumaq – yəni düşünmək, təhlil etmək, zaman ayırmaq və bir mövzunun içinə dərindən enmək – artıq gənclərin böyük əksəriyyəti üçün yorucu, köhnəlmiş və “zaman itkisidir”. Onlar üçün informasiya hazır, qısa və rəngarəng olmalıdır. Və TikTok bu ehtiyaca tam cavab verir.

Təsəvvür edin: bir mövzu haqqında fikir öyrənmək əvəzinə, həmin mövzunun səthi və bəzəkli xülasəsini 15 saniyəlik videoda izləyirlər. Artıq “niyə?”, “necə?”, “nə üçün?” suallarını verən yoxdur. Gənclərimiz “hazır fikir” dövrünün passiv alıcılarına çevriliblər. Onlar üçün “fikir formalaşdırmaq” yerinə, “bəyənmək” və “şərh yazmaq” prioritetdir. Bu isə gələcəyin düşünən deyil, sadəcə reaksiya verən bir cəmiyyətə aparır.

Bəs biz bu nöqtəyə necə gəldik?

Əvvəllər kitab mağazaları, kitab sərgiləri, ədəbi müzakirələr gənclərin maraq mərkəzində idi. Müəyyən dövrlərdə, xüsusən 90-cı illərdə və 2000-lərin əvvəllərində Azərbaycan gəncliyində oxumağa, yazmağa, fikir bildirməyə maraq vardı. Kitab oxumaq bir prestij idi. Amma texnologiyanın sürətlə inkişafı, informasiya bolluğu və sosial şəbəkələrin təzyiqi ilə bu dəyər yavaş-yavaş arxa plana keçdi.

Sosial şəbəkələr gənclər üçün bir ifadə platformasına çevrilsə də, bu platformaların mahiyyətinə diqqət etdikdə görürük ki, daha çox “vizual”a və “trend”ə əsaslanır. Bir insanın yüzlərlə kitab oxumağı onun sosial alqış almasına kifayət etmir, amma maraqlı bir filtr və musiqi ilə 30 saniyəlik video paylaşmaq minlərlə baxış və bəyənmə ilə nəticələnir. Və təəssüf ki, bu “bəyənilmək” arzusu, bu “görünmək” ehtiyacı düşünmək ehtiyacını üstələyir.

Kitab oxuyan gənclər hələ də var. Bəli, bu ümidsizlik və ümumiləşdirmə deyil. Lakin say baxımından azlıq təşkil edirlər. Bu gün kitab oxuyan gənclər, adətən ya daxili motivasiyadan, ya ailə tərbiyəsindən, ya da müəyyən akademik çevrələrdə formalaşdıqları üçün bu vərdişi qoruyub saxlayırlar. Amma ümumi kütləyə nəzər saldıqda, kitab – yəni zehni zənginlik, ruh qidası – artıq “dəbdə deyil”.

Əvəzində isə “trendlər” var. Bu gün hansı video trenddirsə, hansı musiqi “viral” olubsa, hansı səhnə gülüş doğurursa, gənclərimiz ordadır. Halbuki bu trendlər sabah dəyişəcək. Amma kitabın verdiyi dəyər zamansızdır. Bir ədəbiyyat əsəri illərlə, əsrlərlə oxunar. Düşündürər, ruhlandırar, dəyişdirər. TikTok videosu isə 15 saniyə sonra unudular.

Burada məsuliyyət təkcə gənclərin deyil. Cəmiyyət, ailə, məktəb, media – hər biri bu məsələ ilə üzləşməlidir. Gənclərə kitabı sevdirəcək mexanizmlər qurulmalıdır. Məktəblərdə müasir ədəbiyyat müəllimləri təkcə “müəllim” deyil, həm də motivator, örnək olmalıdır. Kitab mağazaları və kitab festivalları təkcə satış deyil, mədəni tədbir formatında təşkil edilməlidir. Sosial şəbəkələrdə kitabı təbliğ edən, oxumağı cəzbedici göstərən gənc influenserlər ön plana çıxarılmalıdır.

Ən əsası, gənclərə göstərilməlidir ki, kitab oxumaq – təkcə bilgi əldə etmək deyil, həm də şəxsiyyət formalaşdırmaqdır. Oxuyan insan düşünür. Düşünən insan sorğulayır. Sorğulayan insan aldanmaz, idarə olunmaz. Bəlkə də məhz bu səbəbdən müəyyən dairələr kitab oxuyan gənc istəmir. Onlara səthi məlumatla kifayətlənən, fərqli düşünməyən, “trend”in arxasınca gedən nəsil lazımdır.

Ancaq biz bu tələni qırmalıyıq. Gənclərimiz ekran arxasında yox, düşüncə önündə olmalıdır. Onların başı ekranla deyil, fikirlə dolmalıdır. TikTokda saatlar keçirmək yox, bir kitabda günlər keçirmək “cool” olmalıdır.

Çünki kitab – səninlə tək qalanda səni tərk etməyən yoldaşdır. Sosial şəbəkə isə səni tərk etdiyi anda özünü də unudar. Bizə unudulmayan dəyərlər lazımdır. Və bu dəyərlərin təməli – kitablardır.

---