TikTok nəsli – Oxumadan böyüyən beyinlər

İzzət Qurbanov – “Sözün var” layihəsi

Vaxtilə kitab oxumayanlara “savadsız” deyilirdi. İndi isə kitab oxuyanlara qəribə baxırlar. Bu günün gəncliyi artıq “oxumaq” anlayışını darıxdırıcı və mənasız bir vərdiş kimi görür. Oxumağın yerini skrol etmək alıb. Bir məqaləyə, bir esseyə, bir fikrə vaxt ayırmaq istəmirlər. Çünki hər şeyin qısa versiyası var – 15 saniyəlik video, 5 saniyəlik hiss, 3 saniyəlik reaksiya.

Bir zamanlar oxuduqlarımız bizi böyüdürdü. İndi isə izlədikləri şeylər beyinləri körpə saxlayır. TikTok nəsli böyümür, sadəcə yaşlanır. Düşünmür, sadəcə təqlid edir. Fikirləşmir, sadəcə paylaşır. Danışmır, sadəcə dodaqlarını sinxron hərəkət etdirir. Məzmun yoxdur – görüntü var. Mühakimə yoxdur – effekt var. Hiss yoxdur – trend var.

Bəziləri deyə bilər ki, bu təkcə TikTok-un günahı deyil. Bəli, haqlıdırlar. Bu daha dərin bir problemin nəticəsidir. Amma TikTok bu problemin simvoluna çevrilib. Burada vaxt öldürmək o qədər asandır ki, zamanın necə keçdiyini hiss etmirsən. 10 videoya baxırsan, 100-cü videonun içindəsən, və hələ də heç nə başa düşməmisən. Nə öyrənmisən? Heç nə. Nə dəyişmisən? Heç nə. Sadəcə gözünü, beynini və ruhunu doyurmuş kimi bir hisslə qalırsan. Amma içində boşluq var.

Oxumaq – düşünməkdir. Oxumaq – özünlə söhbət etməkdir. Oxumaq – sözlərin içində itmək və tapılmaqdır. TikTok isə səni bu sükunətdən uzaqlaşdırır. Orada hər şey səsli, parlaq, sürətli və yalançıdır. Hətta səmimiyyət belə montajla verilir. Göz yaşı belə filtrlə gəlir. Sevgi belə trend musiqi fonunda təqdim olunur. Həqiqətlər isə çox vaxt gizlədilir. Çünki həqiqət darıxdırıcıdır. Reaksiyaya səbəb olmur. Ən az “like” yığır.

Bugünkü gənclik “görünən” olmaq üçün çalışır, “dərin” olmaq üçün yox. Biri bir video çəkir – digəri onu təkrar edir. Sanki hər kəs eyni formatda, eyni səslə, eyni hərəkətlə danışır. Şəxsiyyətlər yox olur, tiplər yaranır. Orijinallıq ikinci plana keçir, trendlər birinci sıradadır. Gənc deyir: “Nə olsa olar, təki izlənim.”

Ən təhlükəli tərəfi isə budur: bu platformalarda hər şey dərhal nəticə verir. İzlənmə, bəyənmə, paylaşma – hər şey bir anın içində gəlir. Amma real həyatda belə deyil. Orada uğur üçün illərlə əziyyət çəkmək, gözləmək, öz üzərində işləmək lazımdır. TikTok bu gözləmi öldürür. Gənclər səbirsiz böyüyür. Onlar real həyatda 1 ay çalışanda nəticə görməyəndə deyirlər: “Demək ki, alınmayacaq.” Halbuki uğur dediyimiz şey bəzən 5 il səssiz zəhmət tələb edir.

Bəs valideynlər nə edir? Onlar da çox vaxt bu axının fərqində deyillər. Evdə sakit oturan uşağa “neynir?” deyə soruşmurlar. Əsas odur ki, sakit olsun. Başını telefona salıb oturubsa, deməli hər şey qaydasındadır. Amma o telefonun içindəki videolar, səslər, mesajlar uşağın dünyagörüşünü formalaşdırır. Onun gələcəkdə nə cür bir insan olacağını müəyyənləşdirir. Uşaq görür ki, “oxumaqla deyil, trend olmaqla tanınırsan.” Bu düşüncə onun gələcəyini müəyyən edir.

Bu nəsil artıq bir növ psixoloji informasiya kirliliyinin içində yaşayır. Onların beyinləri hər saniyə zibil informasiyalarla yüklənir. Süzülməmiş, süni, təhrif olunmuş kontentlə dolub. Və bu kontenti təhlil etmə qabiliyyəti yox səviyyəsindədir. Çünki təhlil etmək üçün oxumaq lazımdır. Sözlə tanış olmaq, fikir qurmaq, müqayisə etmək lazımdır.

Təsəvvür edin, 5 il sonra gənclər universitetə girirlər, amma oxuma vərdişləri yoxdur. Onlar yalnız vizual öyrənməyə öyrəşiblər. Kitab əllərində narahatlıq yaradır. 10 səhifəlik esse yaz deyəndə, “video göndərsəm olar?” deyə soruşurlar. Hətta bəziləri “AI yazsın” deyir. Yəni öz beynini işə salmaq istəmir. Çünki bütün həyatları “hazır kontent” üzərində qurulub.

Bəs nə etməli? Əlbəttə ki, bu axını tam dayandırmaq mümkün deyil. Amma yön vermək olar. TikTok-u, sosial medianı, texnologiyanı qadağan etməyə ehtiyac yoxdur. Əsas məsələ paralel olaraq oxuma, düşünmə, yazma, dərk etmə bacarığını inkişaf etdirməkdir. Uşaqlara və gənclərə kitabın sehri, fikrin gücü, sözün dəyəri sevdirilməlidir. Hər gün 10 video əvəzinə bir səhifə oxuma vərdişi yaratmaq – uzunmüddətli nəticə verəcək bir inqilabdır.

Biz sözlə var olmuşuq. Şifahi xalq ədəbiyyatı ilə, dastanlarla, nağıllarla, qəzəllərlə böyümüşük. Söz bizim kimliyimizdir. Əgər bu nəsil sözə arxa çevirirsə – bu, artıq mədəniyyətimizin yox olması deməkdir. Ona görə də “Sözün var” deməyə məcburuq. Susmaq lüksümüz yoxdur. Əks halda biz danışmadıqca başqaları gənclərimizə daha çox danışacaq – və bu dəfə 15 saniyəyə beyin yuyulacaq.

Sözün varsa, onu indi de. Gec olmadan. Gələcək nəsil səni eşidəcəkmi bilmirəm. Amma sən səsini yaz – qoy tarix eşitsin.

🖋 Bu məqalə "Sözüm var" layihəsi çərçivəsində İzzət Qurbanov imzası ilə hazırlanmışdır.