Süni intellekt dünyanı necə dəyişdirəcək?

Bəlkə də bu sual bir neçə il əvvəl verilsəydi, cavabı “elmi fantastika” janrında olardı. Amma artıq bu, təkcə gələcək haqqında düşüncə deyil – bu gün baş verən bir prosesdir. Süni intellekt (AI) artıq həyatımızın içinə daxil olub: axtarış sistemindən tutmuş, telefonundakı yazı təklifinə, filmlərdəki tövsiyəyə, bankda aldığın cavablara qədər hər şeydə onun izi var. Sual odur: bu dəyişiklik bizi hara aparacaq?

Əvvəla süni intellektin insanın gündəlik həyatını rahatlaşdırdığı danılmazdır. Əvvəl saatlarla vaxt aparan işləri indi bir kliklə həll edə bilirik. mətn, dizayn, tərcümə, kod yazmaq, hətta musiqi bəstələmək belə artıq texnologiyanın öhdəsinə buraxılıb. Amma bu “asanlıq” bəzən tənbəllik, tənhalıq, hətta insanlıqdan uzaqlaşma ilə də nəticələnə bilər.

İnsan əvvəllər fikirləşərək dəyər yaradırdı, indi isə bəziləri düşünmədən düymə sıxmaqla nəticə istəyir. Süni intellekt bizim yerimizə axtarır, yazır, analiz edir – bəs biz nə edirik? Tədricən düşünməyən, sual verməyən, sadəcə cavab alan bir canlıya çevrilmək təhlükəsi var.

Ən qorxulu dəyişiklik isə insani peşələrin yoxa çıxma ehtimalıdır. Jurnalist, dizayner, müəllim, hətta həkim – bu peşələr artıq süni intellektlə “rəqabətdə”dir. Əgər bu sistemlər sənin kimi yaza, diaqnoz qoya, dərs deyə bilirsə – bəs sən niyə varsan? Bu sual çoxlarının psixoloji boşluğa düşməsinə səbəb ola bilər. Amma burada fərq bir nöqtədədir: süni intellektin düşüncəsi yoxdur – məlumatı var. Sənin isə hissin, vicdanın, mənəviyyatın var.

Dünya bu texnologiyanı qəbul edir, lakin çoxları bu qəbulun təhlükəsini ya anlamır, ya da görmək istəmir. Məsələn, sosial şəbəkələrdə istifadəçinin hansı yazını görəcəyi, hansı musiqini eşidəcəyi, hətta nə hiss edəcəyi artıq alqoritmlərlə müəyyən edilir. Sənə nəyi bəyəndirəcəyini sən yox, bir sistem deyir. Azad düşüncə yavaş-yavaş kodlaşdırılmış vərdişə çevrilir.

Süni intellekt siyasəti dəyişəcək, çünki məlumatı daha tez toplayacaq. Təhsili dəyişəcək, çünki müəllimə ehtiyac azala bilər. Ən qorxulusu – süni intellekt mədəniyyəti dəyişəcək, çünki sənəti, dili, fikri imitasiya edəcək. Amma bir sualı heç vaxt cavablaya bilməyəcək: “Bu doğru olanmı?” Çünki o, yaxşı və pis arasında seçim edə bilmir – sadəcə “nə çox bəyənilibsə, onu təklif edir”.

Dünya elə bir nöqtəyə gəlir ki, insanlar süni intellektdən yox, insani zəkanın itməsindən qorxmalıdır. Əgər biz düşünməkdən əl çəkiriksə, qərarı texnologiyaya buraxırıqsa – bəs bizi robotdan fərqləndirən nə qalır?

Bəli, süni intellekt yardımçı bir gücdür, amma rəhbər olmamalıdır. O bizim əlimizdə alət olmalıdır, əlimizin yerini tutan deyil. Biz ondan faydalanmalı, amma ona tabe olmamalıyıq. Əks halda, nəticə sadəcə işsizlik deyil – kimliksizlik olacaq.

Azərbaycanda bu proses hələ başlanğıc mərhələsindədir. Amma artıq tələbələr dərs yazılarını AI ilə yazır, bəzi şirkətlər hesabatlarını ChatGPT vasitəsilə hazırlayır, dizaynçılar yerinə avtomatlaşdırılmış proqramlar işləyir. Bu sürət davam edərsə, yaxın 10 ildə bizim bazar üçün də “peşə” anlayışı dəyişəcək.

Süni intellektdən qorxmaq lazım deyil – onun yerini bilməməkdən qorxmaq lazımdır. O yer: yardımçıdır, köməkçidir, məsləhətçidir – amma heç vaxt insan yerinə qərar verən deyil.

Bəs bu dəyişiklik qarşısında biz nə edə bilərik?

Fikirləşməyi itirməməliyik. Süni intellekt cavab versə də, doğru sual vermək insana aiddir.

Əxlaq və məsuliyyət hissini itirməməliyik. Çünki texnologiya sənin yerinə “niyə” sualını cavablandırmır – vicdan sənə lazımdır.

Sənət, şeir, duyğu, insani təmas – bunları qorumaq hər zamankindən daha vacibdir. Robot səni ağlada bilməz, amma sən onun yaratdığını tənqid edə bilərsən.

Sonda: süni intellekt dünyanı dəyişəcək. Bəli. Amma insan özünü dəyişməzsə, o dəyişiklik tərəqqi yox, tənəzzül olacaq. İnsanın dəyəri onun texnologiyaya nə qədər bənzəməsində deyil, nə qədər fərqli qalmasındadır.

Sən fərqli qalacaqsanmı?

(İzzət Qurbanov – “Sözüm var” layihəsi üçün)